مختصات سفر عراقچی به روسیه
دستگاه دیپلماسی ایران برای عبور از فشارهای حاصل از تحریمها باید ابتکار عمل را در دست بگیرد از همین رو میتوان گفت سفر عراقچی به روسیه در همین چارچوب قابل تبیین است
سفر دو روزه عباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان به بلاروس و روسیه از اواسط هفته جاری آغاز شد؛ سفری که نخست با حضور او در مینسک، پایتخت بلاروس، کلید خورد و سپس با عزیمت به مسکو ادامه یافت. به باور گروهی از ناظران ترتیب این سفر و انتخاب مقاصد آن، از همان ابتدا نشان میداد که تهران در شرایطی خاص، به دنبال فعالسازی همزمان ظرفیتهای سیاسی، امنیتی و اقتصادی خود در شرق اروپا و اوراسیاست، بالاخص آنکه ایران و بلاروس در سالهای اخیر، به ویژه در حوزههای نظامی، صنعتی و دور زدن محدودیتهای تحریمی، همکاریهای رو به گسترشی داشتهاند؛ همکاریهایی که اکنون نشانههایی از ورود به مرحلهای گستردهتر، بهخصوص در حوزه اقتصادی، از خود بروز داده است.
به گزارش اعتماد، در ادامه این مسیر، مسکو به عنوان مقصد دوم سفر نیز اهمیت مضاعفی پیدا میکند؛ چراکه روسیه نه تنها شریک راهبردی ایران در سالهای اخیر بوده، بلکه در مقاطع حساس، نقش موثری در مهار فشارهای سیاسی و حقوقی علیه تهران ایفا کرده است. در عین حال این سفر در شرایطی انجام میشود که با فعالسازی مکانیسم ماشه و تشدید فشارهای تحریمی، فضای دیپلماتیک علیه ایران بار دیگر سنگینتر شده است. همزمان، پرونده هستهای ایران و نحوه تعامل با آژانس بینالمللی انرژی اتمی نیز بار دیگر در کانون توجه قرار گرفته و گزارشها و مواضع اخیر آژانس، واکنشهای تهران را به دنبال داشته است. در چنین فضایی، ناظران معتقدند یکی از محورهای اصلی این سفر، رایزنی برای کاستن از سطح فشارهای تحریمی و بررسی تغییر یا بازتنظیم نوع همکاری ایران با نهادهای بینالمللی، به ویژه آژانس، بوده است. با این همه اما به نظر میرسد گره اصلی این سفر، تلاقی همزمان سه مولفه فشار تحریمی، بنبست دیپلماتیک با غرب و نقشآفرینی بازیگران شرقی است.
گرهای که تهران میکوشد با لحاظ کردن تشدید همکاریهایش با مسکو و مینسک، آن را نه تنها باز کند، بلکه شکل آن را در معادلات آینده تغییر دهد. به این بهانه روزنامه اعتماد با هدف ارزیابی محورهای مهم سفر هیات ایرانی به بلاروس و روسیه با عبدالرضا فرجیراد، استاد ژئوپلیتیک و حسن بهشتیپور، پژوهشگر روابط بینالملل گفتوگو کرده است.
فرجیراد با تاکید کرد که سفر آقای عراقچی به بلاروس و روسیه با هدف تقویت همکاریهای اقتصادی و دفاعی، هماهنگی درباره مسائل هستهای و آژانس بینالمللی انرژی اتمی و کاهش فشارهای تحریمی انجام شده است. بهشتیپور نیز ضمن اشاره به محورهای اقتصادی و دفاعی سفر هیات ایرانی به مسکو و مینسک همزمان تاکید کرد: در شرایط فعلی کشورهای تحت تحریم و همسو سعی در نزدیک شدن به یکدیگر دارند تا بتوانند آثار و هزینههای تحریم بر اقتصاد خود را کاهش دهند.
مشروح این گفتوگو را در ادامه میخوانید:
عبدالرضا فرجیراد: رییس دستگاه دیپلماسی کشورمان با هدف انعقاد توافقهای نظامی و اقتصادی بیشتر و قدرتمندتر با بلوک شرق به روسیه و بلاروس سفر کرد
عبدالرضا فرجیراد، استاد ژئوپلیتیک در پاسخ به سوال «اعتماد» درباره چرایی اهمیت سفر وزیر امور خارجه کشورمان به بلاروس و روسیه گفت: سفر آقای عراقچی به بلاروس با سفری که به روسیه انجام میدهد، تفاوتهایی دارد. سفر به بلاروس در شرایطی انجام میشود که اخیرا همکاریهای نظامی میان ایران و بلاروس در حال شکلگیری است، ضمن آنکه ایران به دنبال آن است که بتواند تحریمها را دور بزند و از ظرفیت کشورهایی که همسو هستند یا تفکر نزدیکی دارند، استفاده کند.
پیش از این نیز از ظرفیت بلاروس استفاده میشد و همکاریها در مجموع رو به جلو حرکت میکرد. اخیرا این احساس وجود دارد که شاید دو طرف به دنبال شکلدهی به همکاریهای اقتصادی گستردهتری باشند و تمرکز اصلی روابط با بلاروس نیز بیشتر بر همین حوزه قرار بگیرد. به باور فرجیراد در مورد روسیه اما در رابطه با همکاریهای دوجانبه، سفرهای متعددی میان دو کشور انجام شده است؛ چه سفرهایی از ایران به روسیه و چه از روسیه به ایران، به ویژه در سفرهای انجام شده در آسیای مرکزی، رییسجمهور اخیرا با آقای پوتین گفتوگو کرده و وزرا نیز همراه آنان بودهاند. طبیعتا در این دیدارها درباره پیشبرد همکاریهای اقتصادی و همچنین قرارداد راهبردی که دو کشور با یکدیگر امضا کردهاند، گفتوگو شده است.
فرجیراد در ادامه تاکید کرد: به باور من، در مقطع کنونی و در این سفر به روسیه، تمرکز اصلی باید بیشتر بر موضوعاتی مانند مسائل هستهای، موضوعات مرتبط با آژانس بینالمللی انرژی اتمی و چگونگی مذاکره و نحوه برخورد با امریکا باشد. به باور من، احتمالا در این سفر نباید تمرکز اصلی بر همکاریهای اقتصادی و توسعه روابط دوجانبه باشد، چراکه این حوزهها در حال حاضر توسط وزرا و همچنین رییسجمهور در حال پیگیری است، ضمن آنکه در یکی، دو سال گذشته و حتی در چند ماهه اخیر، دیدارهای خوبی میان آقای پزشکیان و آقای پوتین انجام شده است.
فرجیراد در ادامه و در پاسخ به دیگر پرسشی در رابطه با ادعاهایی که در زمینه احتمال میانجیگری مسکو میان تهران و واشنگتن و همچنین نهاد پادمانی مطرح است، خاطرنشان کرد: من کلمه «میانجیگری» را واژه درستی نمیدانم، اما این احتمال وجود دارد که روسیه پیامهایی را به طرف امریکایی منتقل کند یا پیامهایی را از سوی امریکا دریافت کرده و به طرف ایرانی منتقل کند. چنین نقشی ممکن است و پیش از این نیز آقای پوتین در این رابطه ابراز علاقه کرده بود. به گفته این استاد ژئوپلیتیک در ارتباط با آژانس بینالمللی انرژی اتمی نیز، باید گفت که حال که درنهایت مکانیسم ماشه فعال شد، از طرفی ایران در حال حاضر اجازه داده است که بازرسان آژانس بینالمللی انرژی اتمی در ایران فعال باشند و از سایتهای مختلف بازدید کنند، البته به جز آن چهار سایتی که بمباران شدهاند، به این دلیل که ایران معتقد است بازگشایی این سایتهای بمباران شده با خطر همراه است.
از سوی دیگر، روسیه و چین اعلام کردهاند که آن بخش از قطعنامهای را که در شورای امنیت علیه ایران تصویب شده را قبول ندارند. برای آنکه این هماهنگیها به شکل بهتری انجام شود، به طور قطع در این زمینه میان آقای عراقچی و همتای روسی گفتوگو صورت خواهد گرفت؛ حال باید دید چگونه میتوان این هماهنگیها را انجام داد و همزمان چگونه باید با این وضعیت برخورد شود تا طرفی که با ایران همکاری میکند، کمتر آسیب ببیند و کمتر متحمل هزینه شود. در مجموع، مجموعهای از مسائل که بیارتباط با آژانس بینالمللی انرژی اتمی و موضوع هستهای نیست، حتما در گفتوگو با روسیه مورد بحث قرار خواهد گرفت و سفر ایشان نیز بیشتر حول و حوش همین موضوعات میگذرد.
این استاد ژئوپلیتیک در ادامه گفتوگویش در رابطه با تشدید فشارهای بینالمللی بر ایران و روسیه تشریح کرد: اکنون نیز ما در شرایطی قرار داریم که فشارها در حال افزایش است. این فشارها را به وضوح میتوان در مسائل داخلی، وضعیت ارز، معیشت و تورم مشاهده کرد. علاوه بر این، توقیف کشتیها در دریاها و اقیانوسها نیز به نوعی بخشی از همین فشارهاست. بنابراین، برای کاهش این فشارها و ایجاد گشایش، به نظر من باید ابتکارهایی به خرج داده شود. اینکه امریکاییها، به ویژه دونالد ترامپ، هر چند روز یکبار در مصاحبهها اعلام کنند که میخواهند با ایران گفتوگو کنند اما اجازه نمیدهند ایران به توانمندی هستهای برسد و در مقابل، طرف ایرانی هم اعلام کند آماده مذاکره است اما به شرطی که امریکا شروط ایران را بپذیرد یا امریکا بگوید ایران شروط ما را بپذیرد، عملا ما را در یک چرخه تکراری قرار داده است.
به باور فرجیراد تقریبا پنج یا شش ماه است که همین اظهارات دایما تکرار میشود و پیشرفتی حاصل نشده است. طرفی که در این میان بیشتر آسیب دیده است ایران است، چراکه واشنگتن این تصور را دارد که ایران غنیسازی انجام نمیدهد، درحالیکه فشارهای اقتصادی بر مردم و دولت ایران ادامه دارد، به همین دلیل من معتقدم باید ابتکارهایی به کار گرفته شود. این موضوع را پیشتر هم مطرح کردهام. اساسا لازم نیست هر روز از طریق رسانهها مواضع جدیدی اعلام شود. میتوان به شکلی این مسیر را مدیریت کرد که به عنوان مثال در قالب یک مذاکره محرمانه با استیو ویتکاف، نماینده ویژه رییسجمهور امریکا آغاز شود.
این استاد ژئوپلیتیک در ادامه گفت: همزمان شاهد هستیم امریکا و شخص دونالد ترامپ، با شرایط فعلی و به نوعی غروری که پیدا کرده، خود را مالک دستاوردهای بزرگی میداند؛ از تحولات اوکراین و فشاری که بر زلنسکی وارد شده، گرفته تا ادعاهایی که درباره امریکای لاتین مطرح میکند و مدعی است علاوه بر ونزوئلا، سراغ کشورهای دیگر هم خواهد رفت. این فضا نوعی اعتماد به نفس و غروری به او داده است. در چنین شرایطی، به طور طبیعی برای او دشوار است که به صورت علنی از مواضع یا شروطی که درباره ایران اعلام کرده، عقبنشینی کند. اگر این واقعیت را بپذیریم، دیگر منطقی نیست همان روندی را که در پنج یا شش ماه گذشته طی کردهایم، بدون تغییر ادامه دهیم. باید ابتکارهایی انجام شود.
به گفته فرجیراد این ابتکارها نیز زمانی نتیجه میدهد که بتوان یک مذاکره محرمانه را پیش برد، به ویژه باتوجه به این نکته که آقای ترامپ نمیخواهد مانند آقای اوباما با ایران معامله کند. او میخواهد در فضای تبلیغاتی دستاوردی ارایه دهد و بگوید توافقی که با ایران به دست آورده، بهتر از توافق دوره اوباما بوده است. بنابراین، باید این ملاحظات را درنظر گرفت و بدهبستانها بهگونهای تنظیم شود که ایران تا حدی به خواستههای خود برسد و در عین حال، دونالد ترامپ نیز بتواند از آن برای تبلیغات داخلی استفاده کند. تجربه نشان داده که منافع شخصی ترامپ برای او اهمیت زیادی دارد، بهگونهای که گاه حتی منافع ملی امریکا را نیز تحتالشعاع قرار میدهد تا منافع شخصی خود را برجسته کند.
بر همین اساس، ایران باید از این واقعیت استفاده کرده و ابتکار عمل داشته باشد، نه اینکه صرفا در چارچوب این الگو باقی بماند که امریکا بگوید مبنی بر شروطی مذاکره میکنیم و ایران نیز انجام مذاکره را مشروط به شروطی بداند. در چنین وضعیتی، همه اعلام آمادگی میکنند اما در عمل هیچ گامی به جلو برداشته نمیشود، در حالی که اقتصاد کشور در وضعیت رکود باقی میماند. فرجیراد در ادامه و در پاسخ به سوالی درباره ادعاهای مطرح شده درخصوص ارتباط مذاکرات صلح اوکراین و نقشآفرینی ایران تشریح کرد: مذاکرات صلح اوکراین که همچنان در جریان است به عنوان یک محور اساسی در دستور کار سفر هیات ایرانی قرار ندارد و ارتباط مستقیمی با ایران ندارد، چراکه در سطح کلان و بینالمللی مطرح است. این مساله، موضوعی میان امریکا و روسیه است و اردوگاه غرب را نیز درگیر کرده، آنهم در شرایطی که اروپا در وضعیت انفعال قرار دارد، تحت فشار است و عملا راه فراری هم برای خود متصور نیستند.
ازسوی دیگر، آقای زلنسکی در تلاش است از بحرانی که اکنون با آن مواجه شده، عبور کند و به همین دلیل مدام به سمت اروپاییها پناه میبرد. اروپاییها نیز در حدی به او دلگرمی میدهند، اما در عمل اقدام موثری انجام نمیدهند. به گفته این استاد ژئوپلیتیک در مقابل، ترامپ برای زلنسکی شروطی تعیین میکند و میگوید تا زمان مشخصی باید اقدامات خاصی انجام شود. طرحهایی هم ارایه میشود که درنهایت باز هم به نفع روسیه است؛ برای مثال درباره آن ۲۰درصد از خاک اوکراین که هنوز دراختیار این کشور است، مطرح میشود که پلیس روسیه در آن مناطق مستقر شود تا مساله به نوعی حل و فصل شود، درحالیکه حضور پلیس روسیه عملا به معنای قرار گرفتن آن مناطق دراختیار روسیه است. به همین دلیل، این یک مساله بینالمللی است و ایران نقشی در آن نمیتواند ایفا کند.
فرجیراد در ادامه این گفتوگو تاکید کرد: در این زمینه روسیه با امریکا وارد تعامل شده و تلاش میکند با فشار بر اروپا، این روند را به نفع خود به پایان برساند و اروپا را وادار به عقبنشینی کند. تشدید جنگ و هدف قرار گرفتن مسیرهای ارتباطی و لجستیکی اوکراین، ازجمله مسیرهایی که از رومانی تامین میشد و مورد حمله روسیه قرار گرفته، همگی در راستای اعمال فشار برای رسیدن به نتیجه مطلوب مسکو است بنابراین، این تحولات ارتباط مستقیمی با ایران ندارد. ممکن است در بخشهای نظامی، تعاملاتی میان ایران و روسیه در جریان باشد که طرفین بخواهند درباره آن تصمیمگیری یا معامله کنند، اما این موضوع الزاما به حوزه سیاست خارجی ایران مربوط نمیشود.
حسن بهشتیپور: رایزنی درباره موضوعات مختلف از برنامه هستهای ایران گرفته تا فشار تحریمها و همکاریهای امنیتی-اقتصادی در دستور کار وزرای خارجه ایران و روسیه قرار دارد
بهشتیپور در پاسخ به پرسشی در زمینه ارزیابیاش از ابعاد سفر وزیر امور خارجه کشورمان به مسکو تصریح کرد: از حدود دو سال پیش، ایران و روسیه گفتوگوها و مذاکرات خود را به طور قابل توجهی گسترش دادهاند. حال نیز بخشی از انگیزه روسیه برای تعمیق روابط، فشارهایی است که ازسوی امریکا و همچنین مواجهه با کشورهای اروپایی متحمل میشود، به همین دلیل، مسکو تمایل دارد همکاری خود را با گروه کشورهایی که همسو هستند افزایش دهد.
منظور از این کشورها، کشورهایی مانند ونزوئلا، ایران، کرهشمالی، کوبا و نیکاراگوئه است. البته تاحدودی کشورهای عضو بریکس یعنی کشورهایی مانند هند، آفریقایجنوبی و برزیل نیز موردتوجه هستند، ولی آنها در رده دوم قرار دارند و تمایل کمتری برای این نوع همکاری نشان میدهند. کشورهای گروه اول اما خود تحت تحریم هستند و نگرانیای بابت همکاری با یکدیگر ندارند، بنابراین انگیزه دارند که همکاریهایشان را گسترش دهند تا بتوانند از طریق همکاریهای اقتصادی فشارهای تحریمی را کاهش دهند. به باور بهشتیپور، این همکاریها به ویژه در حوزههای دفاعی میان ایران و بلاروس و روسیه نیز وجود دارد. ایران در برخی زمینهها به روسیه کمک کرده و برعکس، روسیه نیز در حوزههایی که امکانش بوده به ایران کمک کرده است.
جزییات این همکاریها مشخص نیست، اما به وضوح روابط دو کشور پیشرفت خوبی داشته است. گفتنی است وزیر دفاع ایران پیش از سفر آقای عراقچی، به روسیه سفر کرده بود. درباره سفر عراقچی به روسیه، اطلاعات دقیق ندارم چون این سفرها مرتبا انجام میشود؛ رفتوآمدهای سیاسی، امنیتی و دفاعی میان دو کشور وجود دارد که بخشی از آن اعلام میشود و بخش عمده ازسوی طرف ایرانی صورت میگیرد. این پژوهشگر روابط بینالملل در ادامه به «اعتماد» گفت: با این حال، به نظر میرسد این سفر نیز در چارچوب توافقها و روابط میان ایران و روسیه بوده و در ماههای اخیر تماسهای بیشتری برای اجرای توافقهای قبلی برقرار شده است. این همکاریها هم در سطح دوجانبه، هم در مسائل منطقهای و حوزه قفقاز و نیز در تحولات خاورمیانه، به ویژه سوریه، اهمیت دارند.
ایران و روسیه در این زمینهها نگرش مشترکی دارند و با حساسیت دنبال میکنند، هر چند اختلافنظرهایی نیز در نوع برخورد با موضوعات وجود دارد. همچنین، احتمال دارد مسائل هستهای و همکاریهای مرتبط پس از حمله امریکا به تاسیسات هستهای ایران، از دیگر محورهای گفتوگو میان عراقچی و طرف روس بوده باشد. به طور کلی، میتوان گفت این سفر در ادامه تعاملات گسترده و مستمر دو کشور انجام شده است. این کارشناس مسائل بینالملل در تشریح شرایط تشدید فشارها به ایران و روسیه به عنوان دو کشور تحت تحریم خاطرنشان کرد: واقعیت این است که ایران و روسیه در واقع هر دو اقتصادهای نفتی هستند و ساختارشان با اقتصاد ایران و چین متفاوت است. برای مثال، ایران نقش تامین نیازهای انرژی چین را دارد و در مقابل، چین نیازهای صنعتی و تکنولوژیک ایران را تامین میکند.
اما در رابطه با روسیه، موضوع عمدتا به مسائل دفاعی و همکاریهای گازی محدود میشود. قرار است روسیه در فصل زمستان به ایران گاز صادر کند و ایران این گاز را به کشور دیگری تحت عنوان «سوآپ» صادر کند. به گفته بهشتیپور در عمل شاهد هستیم اقتصادهای دو کشور به صورت گسترده مکمل یکدیگر نیستند، بلکه بیشتر شباهتهایی دارند و اقتصاد تهران و مسکو هر دو بر چین متکی هستند. همین موضوع مانع میشود که بتوانند در زمینههای متنوع اقتصادی و صنعتی به صورت گسترده با هم همکاری کنند و فعلا تمرکز اصلی بر دور زدن تحریمها است. روسیه وعده سرمایهگذاری پنج میلیارد دلاری را در ایران داده است، بهویژه در پروژه راهاندازی خط رشت-آستارا. با این حال، این پروژه هنوز به نتیجه نرسیده است. دلیل تاخیر نیز مشخص نیست؛ برخی معتقدند مشکل از طرف ایرانی است و برخی دیگر میگویند طرف روس. درنهایت، باید منتظر ماند تا روشن شود چه موانعی بر سر راه این همکاری وجود دارد.
